Zmiana kursu: Polska energetyka w 2023 r.

Rok 2023 przyniósł rekordowy wzrost produkcji energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych i spadek zużycia paliw kopalnych w całej Europie. Produkcja energii elektrycznej z węgla w UE spadła o 26% (-116 TWh), do najniższego poziomu w historii (333 TWh). Zamykanie elektrowni węglowych spowolniło podczas kryzysu energetycznego, ale strukturalne odchodzenie od węgla trwa. Szacuje się, że jedna piąta floty węglowej w UE zostanie zamknięta do 2025 roku. 

Pomimo pozytywnych zmian, nad przyszłością energetyczną Polski wciąż wisi ciemna chmura. Polska jest jednym z zaledwie trzech państw członkowskich UE, które nie przedłożyły projektów Krajowych Planów na rzecz Energii i Klimatu (KPEiK), które miały być złożone w czerwcu 2023 roku. Eksperci od lat apelują o aktualizację KPEiK i Polityki Energetycznej Polski do 2040 r. (PEP2040), ponowną ocenę nierealistycznej daty odejścia od węgla w 2049 r. oraz transpozycję kluczowych przepisów europejskich, takich jak pakiet “Zielona energia dla wszystkich Europejczyków” z 2018 r. 

Ten brak strategicznego kierunku, wizji i planowania zagrozi wysiłkom na rzecz sprawiedliwej transformacji w regionach węglowych, osłabi pozycję Polski wśród sąsiadów i całej UE, oraz spowolni dalsze wdrażanie odnawialnej energii elektrycznej. Wczesne oznaki tego ostatniego są już widoczne – plany rozbudowy sieci oparte na przestarzałych PEP2040 i KPEiK doprowadziły do niedoinwestowania sieci, co poskutkowało lawiną odmów przyłączenia do sieci dla projektów wiatrowych i słonecznych. Opóźniona transpozycja dyrektyw unijnych nie tylko negatywnie wpłynęła na rozwój społeczności energetycznych lub wirtualnych prosumentów energii. Spowodowało to także opóźnienia we wdrażaniu Centralnego Systemu Informacji o Rynku Energii (CSIRE), co miało na celu zwiększenie elastyczności systemu poprzez dynamiczne taryfy lub zarządzanie popytem.

Polska może wiele zyskać na przyspieszonym rozwoju odnawialnych źródeł energii i połączeń transgranicznych: wyniki modelowania Ember wskazują, że możliwe jest obniżenie hurtowych cen energii o 27% w porównaniu do scenariusza PEP2040, co przełoży się na setki złotych oszczędności w rocznych rachunkach za prąd przeciętnego gospodarstwa domowego. Ponieważ energia elektryczna z węgla jest ponownie droższa od energii z gazu, Polska powraca do bycia jednym z najdroższych rynków energii w Europie. Zagrozi to konkurencyjności polskiej gospodarki, chyba że rząd przyspieszy rozwój energii wiatrowej i słonecznej.

Bezpieczeństwo jest obecnie głównym tematem niemal każdej dyskusji na temat energii w Europie Środkowo-Wschodniej. Rosyjskie ataki na ukraińską infrastrukturę energetyczną pokazały, że energetyka rozproszona i połączenia transgraniczne mogą zwiększyć bezpieczeństwo w czasach wojny. Polska musi odejść od scentralizowanego planowania systemu energetycznego z pojedynczymi punktami awarii, takimi jak Bełchatów, gdzie jeden incydent prawie doprowadził do blackoutu w całym kraju w 2021 roku.

Plany ekspansji gazowej poprzedniego rządu nie są bezpieczną alternatywą dla węgla – nie tylko ze względu na ich scentralizowany charakter, ale także dlatego, że gaz będzie musiał być importowany. Niezależnie od dostawcy, Polska zawsze będzie podatna na globalne wahania cen paliw, renegocjacje kontraktów i konkurencję ze strony bardziej zamożnych nabywców, czego doświadczył Pakistan w latach 2022 i 2023. Presja na globalnym rynku gazu rośnie, ponieważ administracja Bidena ogłosiła zawieszenie zezwoleń na eksport skroplonego gazu ziemnego (LNG) w odpowiedzi na badania dotyczące negatywnego wpływu LNG na klimat. Oddanie bezpieczeństwa energetycznego Polski w ręce importowanego LNG samo w sobie stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa.

Polski apetyt na gaz był napędzany głównie obawami o zbilansowanie systemu elektroenergetycznego. Jednak dane z 2023 r. pokazują, że polski system elektroenergetyczny może już podołać wysokim udziałom energii odnawialnej. Godzinowy udział energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych osiągnął w 2023 r. szczytowo poziom 66%, znacznie przekraczając barierę 50%, która przez niektórych była traktowana jako nieprzekraczalna. Jedna trzecia godzin w 2023 r. wykazała już udział energii odnawialnej powyżej 32% – wciąż oficjalnego celu na 2030 r.

Oczywiście, bezwietrzne zimowe noce nadal będą wymagać wsparcia ze strony szczytowych źródeł energii. Ale nawet gaz pełnić będzie rolę szczytową, jest to zupełnie inne jego wykorzystanie niż w poprzednim PEP2040. Zastąpienie dużych bloków gazowych mniejszymi turbinami pracującymi przy niskich współczynnikach wykorzystania mocy skutkowałoby niższym zużyciem gazu, niższymi emisjami i większą elastycznością systemu.

Operatorzy systemów elektroenergetycznych mają do dyspozycji wiele źródeł tzw. elastyczności: w tym elastyczność strony popytowej, w ramach której konsumenci przenoszą swoje zapotrzebowanie (np. wykorzystanie pomp ciepła, ładowanie pojazdów elektrycznych, procesy przemysłowe) na okresy mniejszego obciążenia systemu, akumulatory i elektrownie szczytowo-pompowe, oraz generatory szczytowe, takie jak jednostki gazowe OCGT. Połączenia transgraniczne i rozbudowa sieci również przyczyniają się do większej elastyczności, ułatwiając transport energii elektrycznej z miejsc, w których jest ona wytwarzana, do miejsc, w których jest zużywana.